WAT IS KUNST? EN KAN KUNST DE WERELD VERBETEREN?
HUMO, Marco Visscher, dinsdag 6 juni 2017
header: Vliegtuig, Joost Konijn
Kunst zou de sociale cohesie vergroten, de gezondheid bevorderen en de criminaliteit doen dalen. Klinkt fraai, maar is dát wel waar het bij kunst om draait? De Britse cultuurcritica en BBC-presentatrice Tiffany Jenkins vindt alvast van niet. ‘Zodra er bezuinigd moet worden en je moet kiezen tussen een museum en een ziekenhuis, dan beseft iedereen dat een ziekenhuis belangrijker is.’
Toch is dát de heersende opvatting. Ook volgens het Vlaamse cultuurbeleid ligt het bestaansrecht van de kunstsector in een maatschappelijke impact: cultuurminister Sven Gatz schreef in een nota dat hij ‘resultaten in het belang van de superdiverse samenleving’ wil zien. Maar, zegt Tiffany Jenkins, voor de kunst is het beter als we leren praten over hoe kunst schoonheid biedt, over hoe ze ons innerlijke leven kan verrijken.
HUMO Is die waardering voor de maatschappelijke rol van de kunsten dan zo verkeerd?
Tiffany Jenkins «In de kunstwereld klinkt weinig verzet als politici het hebben over de gunstige invloed van kunst op de sociale cohesie, diversiteit, gemeenschapszin, gezondheid of criminaliteit. Het geeft hun een doel, en een zekere autoriteit. Maar het is toch vreemd dat politici zich nooit eerder tot de sector van kunst en cultuur hebben gewend voor die dingen?»
HUMO Dat hoeft toch geen probleem te zijn?
Jenkins «Dat is het wél. Die ontwikkeling bevestigt de crisis in de kunsten: zelfs de cultuurminnende klasse weet niet meer wat kunst is en waarom het belangrijk is. En het wijst er bovendien op dat we óók niet langer lijken te weten wat politiek is en hoe we de samenleving kunnen veranderen. Wie gelooft er nu dat we problemen als ongelijkheid kunnen oplossen door een kunstwerk te bestellen?»
HUMO U gelooft niet dat de kunsten maatschappelijke doelen kunnen bereiken?
Jenkins «Kunst kan vragen stellen en de waarheid onderzoeken of blootleggen. Dat heeft op zich een maatschappelijk nut. Het kan ook best dat een kunstwerk in een bepaalde wijk heeft geholpen om de sociale cohesie te vergroten, of dat het een gezond, ontspannend effect kan hebben op mensen met stress. Maar die werking kun je niet veralgemenen. Wat op de ene plek werkt, kan op een andere mislukken. Wat de één inspireert, kan de ander juist onthutsen of volkomen koud laten.
»Volgens mij zorgt een instrumentele opvatting van kunst – waarbij er altijd een politiek of maatschappelijk doel gediend moet worden – uiteindelijk voor onverschilligheid. Het slaat namelijk iedere inhoudelijke discussie over de artistieke waarde van kunst dood. Sterker, die artistieke waarde wordt niet langer gevraagd of beoordeeld. Hoe houden we het niveau van de kunst hoog als kunstenaars geen inhoudelijke kritiek krijgen?
»In een beschaafde samenleving wil je dat zoveel mogelijk mensen kennis hebben van de grootse kunstwerken uit het verleden, dat ze weten hoe ze die moeten bekijken en waarderen. Zo kweek je waardering voor kunst. Ik geloof niet dat we dit nu doen. ’t Is paradoxaal: we hebben nog nooit zoveel over het nut van kunst, cultuur en creativiteit gepraat, maar het gaat niet langer over de esthetiek en de kwaliteit van de kunstwerken zélf. Wie vraagt zich nog af: is dit goed? Waarom is het goed? Hoe verhoudt het zich tot iets wat iemand honderd jaar geleden heeft gemaakt? Op die manier is het niet verwonderlijk dat er al jaren wordt bezuinigd op kunst.»
HUMO Hoezo? Nu kunst steeds meer wordt erkend om haar bijdrage aan maatschappelijke kwesties, zijn die bezuinigingen toch net opmerkelijk?
Jenkins «Zodra de kunsten worden ingezet om iets te doen wat niet uniek is aan de kunsten, worden ze vervangbaar. Ik geef u een voorbeeld. We horen al jaren dat kunst onze gezondheid kan bevorderen en dat musea misschien wel net zo belangrijk zijn als ziekenhuizen. Fantastisch. En als er geld is voor projecten die kunst naar wijken en gebouwen brengen waar de mensen niet zo gezond zijn: geen probleem. Maar zodra er bezuinigd moet worden en je moet kiezen tussen kunst en een ziekenhuis, dan beseft iedereen dat een ziekenhuis echt wel belang- rijker is voor onze gezondheid dan een museum. Het probleem is dat het dan al te laat is om nog te zeggen dat kunst eigenlijk bijdraagt aan schoonheid en waarheid. Dát argument hebben we namelijk allang niet meer gehoord. Als we het niet meer opnemen voor de kunsten om datgene wat ze écht doen en wat ze belangrijk, waardevol en uniek maakt, dan worden ze uiteindelijk irrelevant.»
HUMO Waarom praten we volgens u niet langer over de artistieke waarde van kunst?
Jenkins «Er is een zekere angst om te oordelen. We hebben geen vertrouwen meer in ons oordeel over wat goede en slechte kunst is. Toch kun je het best met kunst omgaan door erover te discussiëren. Door je mening te uiten toon je respect voor de kunst en voor het oordeel van een ander.»
HUMO Wanneer we ons uitspreken, horen we al snel dat het ‘ook maar een mening’ is. Herkent u dat?
Jenkins «Haha, inderdaad. Dat is toch niet respectvol? Weet u, er zijn kenners die jarenlang onderzoek hebben verricht en toch zijn musea huiverig om aan bezoekers duidelijk te maken wat die weten en vinden.»
HUMO Doen ze daarom een beroep op bekende namen? Muzikant Tom Barman, columnist Jan Mulder en actrice Halina Reijn zijn al door gerenommeerde musea gevraagd om als curator op te treden.
Jenkins «Dat is toch bespottelijk! Het is een heel opzichtige manier om populair te doen, en tegelijk een teken van minachting voor het publiek. Kennelijk denken ze bij zo’n museum dat mensen niet naar binnen komen om wat er te zien is, maar omdat een bekend persoon het óók doet. Maar waarom zouden mensen überhaupt nog komen als je niet kunt duidelijk maken wat een prachtige kunstwerken en wat een schat aan informatie je te bieden hebt? Een museum verschuilt zich nog liever achter een bekende acteur, zanger of voetballer dan dat het laat zien waarom het bepaalde keuzes maakt. Alsof ze zich schamen voor de kennis die ze in huis hebben. En omdat de kunstsector geen zelfvertrouwen meer heeft, probeert ze zichzelf te rechtvaardigen op basis van publieksaantallen.»
HUMO Hoe moeten we kunst dan wel beoordelen?
Jenkins «Je eerste, instinctieve reactie – het gevoel in je onderbuik – is belangrijk. Maar kennis is dat ook, omdat je op die manier een schilderij in een context kunt plaatsen: is het een heel nieuw idee, of is het technisch ingewikkelder dan wat daarvóór gemaakt werd? En je komt tot een oordeel door met anderen te praten. Dat is lastig, want je moet dan rechtvaardigen waaróm je iets vindt. Het is een beetje zoals je ook in de politiek tot opinies komt door te debatteren. Alleen zo test je jezelf en verleid en overtuig je anderen.»
HUMO En wat doet kunst nu eigenlijk voor ons?
Jenkins «Stel dat we die vraag zouden stellen over de liefde. Wat doet liefde eigenlijk voor ons? Sommigen zullen misschien zeggen dat liefde de eenzaamheid verdrijft, of dat het kinderen voortbrengt. Waarschijnlijk zien we het belangrijkste over het hoofd, omdat het niet eenvoudig te beschrijven is: liefde verrijkt ons leven met bijzondere gevoelens en ervaringen die we anders niet zouden hebben. Zo is het ook met kunst. Net als liefde hoort kunst bij het mens-zijn. Als je naar een schilderij kijkt dat iemand honderden jaren geleden heeft gemaakt, heeft dat iets unieks. En ik vrees dat we die ervaring zullen kwijtraken als we de kunst op een instrumentele wijze benaderen. Kunstenaars zullen bovendien hun werk aanpassen, om te laten zien wat de politici graag willen zien, en hun werk zal niet op z’n artistieke waarde worden beoordeeld. Het leidt tot eenvoudige kunst, die makkelijk te begrijpen valt en die niet meteen reflecteert wat de kunstenaar of curator wil laten zien. Dáárom moeten kunstenaars tegen deze ontwikkeling in het verweer komen.»